İnsanlık, bitkileri nasıl evcilleştirmeye başladı? “Tarım Devrimi” neden gerçekleşti? Tarımın, ‘Bereketli Hilal’de başlayan ve binlerce yıl süren yolculuğu nereye vardı? Soruların yanıtlarını, yazımızda bulabilirsiniz…

Avcı-toplayıcı topluluklar, milattan önce 12 bin ile 8 bin yılları arasında yerleşik hayata ve tarım toplumlarına geçiş yapmaya başladılar. Peki, ama insanlık tarıma nasıl geçti?  İnsanlar, bitkileri nasıl evcilleştirdi? Başka bir deyişle, “Tarım Devrimi” olarak da adlandırılan Neolitik Devrim neden gerçekleşti? Tohumun ve dolayısıyla tarımın binlerce yıl süren yolculuğu nerede başlayıp nereye vardı? Bu sorular, uzun yıllar arkeologlar tarafından tartışıldı ve halen de tartışılmaya devam ediyor.

Hikayeye baştan başlayalım: İnsanlar milyonlarca yıl avcı-toplayıcı olarak göçebe bir yaşam sürdürdü. Bu döneme ilişkin yapılan arkeolojik çalışmalar, insanların avladıkları hayvanlar ve topladıkları bitkilerle beslendiklerine işaret ediyor. Üstelik insanlar bitkileri sadece gıda olarak değil, giysi veya araç-gereç yapmak için de kullanıyorlardı.

1993 yılından beri Konya’nın Çumra ilçesinde bulunan Çatalhöyük Neolitik Kenti kazılarını yöneten Britanyalı arkeolog Ian Hodder, insanların yaban sazlarını, beslenme amacı dışında, ayrıca sepet yapmak, evlerinin damlarını kapatmak, tuğla dökmek ve yakıt elde etmek için de kullandıklarını belirtiyor.

Hodder, bitkilerin evcilleştirilmesinde bu faaliyetlerin tesadüfi ama önemli bir yer tuttuğuna işaret ederek, ‘Çatalhöyük: Leoparın Öyküsü’ adlı kitabında şöyle yazıyor: “Bunun sonucunda insanlar, bitkileri belki de farkına varmadan evcilleştirilmiş olabilir.”

Yolculuk tesadüfen başladı

Pek çok farklı arkeolojik çalışmaya göre, Ian Hodder’in dikkat çektiği süreç şöyle gelişti: Beslenmek için bitkilerin depolanması ve araç-gereç yapımı gibi faaliyetler, insanların daha sağlam sapları olan bitkileri seçmesine neden oldu. Böylece bitkinin gövdesine tutunan güçlü tahıl sap tanecikleri, yaban ortam dışındaki yerleşim yerlerine taşınıyordu. Sonuçta bitki sapında kalan güçlü tohum, toprağa düşerek kendi kendini ekiyordu.

Aynı zamanda iklime ve depolamaya uygun olan ve geç çimlenen daha iri, daha dayanıklı tohum tanelerinin gıda olarak saklanmasının da bitkilerde genetik bir dönüşüme ve sıçramaya yol açtığı tahmin ediliyor. Zamanla evcilleşen bu tohumların, insanlar tarafından sonraki süreçte çoğaltıldığı biliniyor.

Tarımın ilk örneklerine ‘Bereketli Hilal’de rastlandı

Özetle bu zamana kadar yapılan araştırmalarda yabani tohumun, en başında insan eliyle ekilmiş olup olmadığı saptanmış değil. Hodder’in de dikkat çektiği gibi, tohumun ilk yolculuğu, muhtemelen tesadüfen başladı. Ancak, bilinen şu ki bitkilerin evcilleştirilmesi, sonrasında bilinçli ve planlı bir şekilde yapılacak tarım faaliyetlerinin başlamasına neden oldu.

İnsanlığın tarıma geçişinin, bu evcilleştirme sürecinin devamında, Yeni Taş Çağı’nda (Neolitik) gerçekleştiği kabul ediliyor. Bu nedenle Neolitik Çağ, aynı zamanda “Tarım Devrimi” olarak da nitelendiriliyor.

Araştırmacılar, Neolitik Çağ’da gerçekleştirilen tarımsal faaliyetlerin ilk örneklerine ‘Bereketli Hilal’ denilen bölgede rastlıyorlar. ‘Bereketli Hilal’ ismi, Doğu Akdeniz’den Türkiye’nin güneydoğusuna, Suriye’nin kuzeyinden İran’ın kuzeyindeki Zagros bölgesine uzanan toprakları tanımlamak için kullanılıyor.

Bu harita, hilal şeklinde yarım aya benzediği için bölgeye bu isim veriliyor ve tam ortasına denk gelen yerde Türkiye’nin Harran Ovası bulunuyor. ‘Bereketli Hilal’, medeniyetin gelişiminde önemli bir itici güç olmuş. Bu gücünün arkasında da hiç kuşkusuz tarımın burada başlaması yatıyor.

Tarım faaliyetlerinin ilk örnekleri, işte bu bölgede yer alan Suriye’deki Abu Hüreyra, Türkiye’deki Cafer Höyük, Çayönü, Nevali Çori gibi ören yerlerinde bulunuyor.

Yapılan bilimsel çalışmalara göre bu bölgede, günümüzden yaklaşık 12 bin ile 10 bin yıl önce evcilleştirilip tarıma alınan bitkiler şunlar: Buğday, arpa, nohut, mercimek, bezelye, keten, çavdar, havuç, haşhaş, incir, şeker pancarı, zeytin, kabak, susam.

Yolculuk, Trakya ve Balkanlar üzerinden Avrupa’ya ulaştı

‘Bereketli Hilal’de evcilleştirilen ve tarıma alınan tohumun bundan sonraki yolculuğu Avrupa’ya doğru ilerliyor. Tarımın, Avrupa’ya bu bölgeden çiftçilerin göçüyle veya ticaret gibi farklı etkileşim yollarıyla ulaştığı tahmin ediliyor. Yolculuk, Trakya’daki Neolitik yerleşim yeri Aşağıpınar üzerinden geçerek Bulgaristan ve Yunanistan’dan tüm Balkanlar’a uzanıyor. Oradan da Orta Avrupa’ya doğru ilerliyor. İtalya üzerinden Almanya’ya yöneliyor. Örneğin, Orta Avrupa ülkesi Almanya’da ilk çiftçiler, milattan önce 5.500’lerde ortaya çıkıyor. Yani, tarımın ilk ortaya çıktığı zamandan binlerce yıl sonra…

‘Bereketli Hilal’de yetiştirilen bu ürünlerin Avrupa’ya taşındığı bu uzun yolculuk, aynı zamanda Anadolu ve Avrupa arasındaki on binlerce yıllık ilişkilere, göçlere, beslenme alışkanlıklarının gelişimine ve çok kapsamlı olan dünya tarihine işaret ediyor. Ancak, bu yolculuk hikayesi hiç kuşkusuz en çok da tarımın insanlık tarihindeki önemini ortaya koyuyor.